मुलांनी हुबेहूब चित्रे काढण्यास शिकावे म्हणून हल्ली लहानपणीच त्यांना खास शिकवण्या लावल्या जातात. हे योग्य आहे का? की मुलांना त्यांच्या मनाप्रमाणे निरर्थक चित्रे काढू द्यावीत?
पालकांनी (आणि शिक्षकांनीही) हे समजून घ्यायला हवे की चित्रकला म्हणजे शारीरिक कसरत किंवा कौशल्य (कारागिरी) नव्हे. आत्मप्रकटीकरणाची ती एक पद्धत असून तिचे स्वतःचे असे तर्कशास्त्र आहे. संशोधकांनी मुलांच्या चित्रांमधून अर्थ शोधण्याचे प्रयत्न अनेक अंगांनी केलेले आहेत. पण शिक्षकांनी किंवा पालकांनी मुलांच्या चित्रातून अर्थ शोधणे किंवा त्यांना निरर्थक म्हणणे अन्यायकारक आहे कारण वयाच्या सातव्या ते आठव्या वर्षापर्यंत मुलाने वस्तुनिष्ठ वास्तवाचे चित्रण केलेले असले तरी ते कमालीचे व्यक्तिसापेक्ष असते. कारण मूल वास्तववादी बनू पहात असले तरी त्याची व्यक्तिसापेक्षता (अहंभाव) त्याच्या आड येत असतो. मुलांच्या चित्रातले जग वास्तवातले जग नसून त्यांच्या कल्पनेत त्यांनी वास्तवाची जशी कल्पना केलेली असते तसे ते असते. ही सृष्टिकर्त्याची भूमिका आहे. म्हणून मुलांच्या चित्रांना बौद्धिक पातळीवरील वास्तववादी चित्रे (दृश्य पातळीवरील नव्हे) असे म्हणतात. (उदाहरणार्थ, कप अपारदर्शक असला तरी त्यात भरलेले दूध मुले चित्रात दाखवतात.) म्हणूनच पिआजे आणि इन्हेल्डर "लहान मुले अत्यंत वास्तववादी असतात' असे प्रतिपादन करतात.
डोळ्यांसमोरचा देखावा बदलत असला तरी मुले एकाच प्रकारचा देखावा (सूर्य, डोंगर वगैरे) काढतात. याची दोन कारणे असू शकतात. पहिले म्हणजे असा आदर्श देखावा (चित्र नव्हे) असावा हा आग्रह त्यातून व्यक्त होतो. आणि दुसरे म्हणजे संभवतः मूल दबावाखाली असल्याने तपशील हरवलेले साचेबंद चित्र ते काढीत रहाते.
वरील विवेचनावरून हे स्पष्ट होईल की लहानपणी चित्रकलेची "शिकवणी' लावणे अनावश्यक तर आहेच शिवाय मुलाची मुस्कटदाबी करण्यासारखे अन्यायकारकही आहे. मुलांना आत्मप्रकटीकरणाचा एक मार्ग म्हणून हवी तशी चित्रे काढू देणे इष्ट होय.
लहान मुलांच्या रेखाटण्यांमागील प्रक्रिया कशी असते? चित्रकाराची कौशल्ये त्यांच्यामध्ये विकसित होण्यासाठी प्रयत्न करावेत का?
बौद्धिक पातळीवर चित्रकारासाठी आवश्यक असलेली कौशल्ये मुलांमध्ये असतातच. उदाहरणार्थ, डोळ्यांच्या, शरीराकृतींच्या अक्षरेषा कलत्या केल्या तरी मुलांच्या ते ध्यानात येते (वय वर्षे 3) असे गुडनाव आणि फ्राईडमन (Learning to Think) ह्यांनी दाखवून दिलेले आहे. मुलांची चित्रकला कशी विकसित होते ह्याचे सोदाहरण विवेचन करणारा एक उत्तम लेख येथे आहे.
मुले दृश्याबाबत फारच संवेदनशील असतात. त्यांची अवास्तव वाटणारी चित्रे सूक्ष्मपणे पाहिल्यास त्यात लपलेली संगती दिसू शकते. काय काढायचे हे त्यांना माहीत असते पण कसे काढायचे हे त्यांना माहीत नसते. ह्या दोहोतील दरी सांधण्याच्या दृष्टीने त्यांचे चित्रकलेचे नियम तयार होतात. म्हणूनच शारीरिक क्षमता/कौशल्ये वयपरत्वे विकसित होईपर्यंत त्यांच्यावर प्रशिक्षणाचे ओझे लादू नये अन्यथा आपल्या बौद्धिक पातळीवरील क्षमतांविषयी मुले साशंक होतील.
पिआजे ह्यांनी मुलांच्या चित्रातील नियमनाचे कारकत्व "मानसिक प्रतिमा' ह्या संकल्पनेला दिलेले आहे. मानसिक प्रतिमा अनुकरणावर आधारलेली असते. अनुकरण कसे करावे हे मुले शिकतात. अनुकरण स्मृतीच्या बॅंकेत रहाते. ह्या स्मृतीचे पुन्हा अनुकरण म्हणजे मानसिक प्रतिमेचे रेखाटन. वयाच्या दुसऱ्या वर्षापर्यंत ही स्थिती असते. दुसऱ्या वर्षापर्यंत हे अनुकरण प्रतिनिधित्वाची पातळी गाठते. ह्यामुळे चित्र काढणाऱ्या मुलाकडे मनातील आंतरिक प्रतिमा तयार असते. म्हणूनच बाहेरील प्रतिकृतीचा त्यांच्या चित्रावर खूपच कमी परिणाम असतो. यामुळेच प्रतिकृतीशिवाय चित्र काढणे मुलांना अशक्य वाटत नाही.
मुलांना इतरांनी काढलेली चित्रे रंगविण्यास द्यावीत का?
मुलांना इतरांनी काढलेली चित्रे रंगविण्यास देणे चुकीचे आहे असे अनेक चित्रकारांचे आणि मनोवैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे. "कलरिंग बुक्स' ही अंतिमतः घातक असून इतरांनी काढलेली चित्रे मुलांना रंगवायला देणे हे प्लॅस्टिकचे बोंडले चोखायला देण्यासारखे आहे असे त्यांना वाटते. मुलांना कुठेेतरी गुंतवून ठेवायचे म्हणून चित्रे रंगविण्यास देऊ नये असा ह्या म्हणण्यामागील आशय आहे.
असे असले तरी चित्र रंगविण्यासाठी मुलांनी केलेली रंगांची निवड भावनिकदृष्ट्या लक्षणीय असते आणि अशी रंगांची निवड हा मनोवैज्ञानिकांच्या जिव्हाळ्याचा विषय आहे.
