स्वामी विवेकानंद यांच्या दृष्टिकोनातून ‘शिक्षण’

 अनेक भारतीय विचारवंतांनी शिक्षणासंबंधी मौलिक चिंतन केलेले आहे. शिक्षणाकडे आधुनिक दृष्टीने पाहणारे एक तत्त्वचिंतक म्हणून स्वामी विवेकानंदांचे नाव घ्यावे लागेल.अद्वैत आश्रमाद्वारे¹ 2008 साली प्रकाशित करण्यात आलेले "My Idea of Education''²  हे स्वामीजींच्या शिक्षणविषयक विचारांचे संकलन हे एक संग्राह्य पुस्तक आहे. पुस्तकातील वेच्यांचे संकलन डॉ. किरण वालिया ह्यांनी केलेले असून ह्या पुस्तकाला असलेले स्वामी प्रभानंदांचे प्रास्ताविक आणि स्वामी यतीश्वरानंद³ ह्यांची प्रस्तावना हे या पुस्तकाचे खास वैशिष्ट्य होय. Complete Works Of Swami Vivekanand ह्या 9 खंडात्मक संकलनातून घेतलेले हे वेचे आहेत. “The first duty is to educate people.” अशा अनेक अन्वर्थक उद्धृतांनी हे पुस्तक नटलेले आहे. विषयानुरूप पुस्तकातील वेच्यांचे 18 उपभाग केलेले आहेत :  

1. Philosophy of Education
2. Socicty and Education
3. The True Teacher
4. The Teacher and The Taught
5. Education of the Masses
6. Educating The Women
7. Language
8. The Mother Tongue
9. The Sanskrit Language
10. Higher Education
11. Technical Education
12. Practical Experience
13. Concentration
14. The Mind
15. Power of Knowledge
16. Music and Art
17. Character-Building
18. Harmony of Religions 

  जगातील विचारवंतांनी स्वामी विवेकानंदांविषयी काय म्हटले आहे ह्याचे संकलन पुस्तकाच्या परिशिष्टात केलेले आहे. नागपूरच्या रामकृष्ण मठाने प्रकाशित केलेले 'आदर्श शिक्षण'⁴ हे विवेकानंदांचे पुस्तकही संग्राह्य आहे. 

    

 ह्या पुस्तकातील नमुना प्रकरण ह्या संकेतस्थळावर⁶ वाचता येईल.

'शिक्षकाचे कर्तव्य' ह्यासंबंधी स्वामीजी म्हणतात: ''ज्याप्रमाणे तुम्ही एखादे रोपटे वाढवू शकत नाही त्याप्रमाणे तुम्ही एखाद्या लहान मुलाला शिकवू शकत नाही. तुम्ही फक्त्त अकरणात्मक (negative) स्वरूपाचे काम करू शकता - तुम्ही फक्त्त मदत करू शकता. ज्ञान हे आतूनच प्रकट होत असते. लहान मूल आपल्या स्वभावानुसार स्वतःचा विकास करून घेत असते. तुम्ही फक्त्त विकासाच्या मार्गातील अडथळे दूर करू शकता.

 

समजा मी एक लहान मुलगा आहे. माझे वडील माझ्या हातात एक पुस्तक देतात. त्याच्यात 'ईश्वर असा असा आहे' असे लिहिलेले असते. आता प्रश्न असा आहे की, माझ्या मनात त्यांना हे भरविण्याची जरूर काय? माझे व्यक्तिगत विकसन कोणत्या मार्गाने होणार हे त्यांना कसे कळणार? माझा स्वाभाविक विकास कसा होणार आहे याबद्दल त्यांना काही कळत नसल्यामुळे ते आपल्या स्वतःच्या कल्पना माझ्या डोक्यात कोंबू इच्छितात व त्याचा परिणाम असा होतो की, माझी वाढच खुंटते. एखाद्या रोपट्याची, त्याला पोषक नसलेल्या जमिनीत तुम्ही वाढ करू शकत नाही.'' शिक्षणाचे समाजशास्त्र ह्या विषयाच्या अनुषंगाने स्वामीजींच्या विचारांचे विवेचन करणारा हा व्हिडिओ⁵ अवश्य पहावा.

links: 1 - https://advaitaashrama.org/
2- https://shop.advaitaashrama.org/product/my-idea-of-education-1/
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Swami_Yatiswarananda
4. https://play.google.com/store/books/details?id=H9ddDwAAQBAJ
5. https://www.youtube.com/watch?v=-kVvcXnEy7c
6. https://play.google.com/books/reader?id=H9ddDwAAQBAJ&hl=en&pg=GBS.PP1