Offline

निमित्त आहे New York Review of Books चे संपादक रॉबर्ट सिल्व्हर्स ह्यांच्या मुलाखतीचं. एलिझाबेथ हार्डविक ह्यांनी Harper's Magazine मध्ये "The Decline of Book Reviewing" असा निबंध लिहिला आणि त्यातून व्यक्त झालेली चांगल्या परीक्षणांची उणीव पूर्ण करण्यासाठी New York Review of Books ची सुरुवात कशी झाली वगैरे गोष्टी मुलाखतीत वाचल्या. (हार्पर्स मॅगेझिन पूर्वी नेटवर फुकट वाचायला मिळत असे नंतर दुसऱ्या आणि तिसऱ्या जगातील - तसेच पहिल्या जगातील सुद्धा - फुकट्या वाचकांची चैन त्यांनी बंद करायचं ठरवलेलं दिसतंय. ऍटलांटिक मंथली सुद्धा पूर्वी फुकट वाचता यायचं. नंतर तेही हार्पर्सप्रमाणे बंदिस्त झालं. आता पुन्हा फुकट झालंय! असा बदल का करावा लागला ह्यावर James Fallows नं चांगलं लिहिलंय आणि केविन केलीच्या निबंधाचा संदर्भही दिलाय. पण "फुकट असलं तरी इतक्या मोठ्या संख्येनं "ह्यांच्या"सारख्यांशिवाय वाचतो कोण!" हा साक्षात्कार त्यांना झाला असणार हे आपलं माझं मत. हार्पर्सही हळूहळू येईलच वळणावर.)

मला (माझ्या अल्प कुवतीनुसार) कशा तऱ्हेची परीक्षणं आवडतात यावर एकदा विस्तारानं लिहायचंच आहे. पण परीक्षणवजा काहीतरी पूर्वी लिहिल्याचं आठवलं. मग शोधाशोध केल्यावर मे 1995 ते मे 2003 ह्या काळात उणीपुरी (म्हणजे उणीच) 46 टिपणं (म्हणजे परिच्छेदच ते ) लिहिल्याचा शोध लागला. त्यांना परीक्षणं म्हणायचं धाडस करणं शक्यच नाही. काय वाचलं त्याची त्रोटक यादी आहे ती. मध्येच एखाद्या वाक्यात शेरेबाजी आहे इतकंच. एक उदाहरण खाली देतोय :

 

20.01.97

श्री. पु. भागवत गौरव ग्रंथ श्रोत्रीनं वाचायला दिला. त्यानंच दिलेलं दुर्गा भागवतांचं कदंब अजून पडलेलं आहे. श्रोत्रीची taste चांगली दिसते. त्यानं दिलेलं अहिताग्नि राजवाडे ह्यांचं आत्मचरित्र बरेच दिवस ठेवून मग वाचलं. पुस्तक ताड-फाड, सडेतोड वगैरे आहे. सावरकर, रॅंग्लर परांजपे वगैरे भल्याभल्यांची चंपी त्यात केलेली आहे. स्वतःच्या व्यासंगाची साधना कशी केली हे सांगण्यासाठी हे पुस्तक लिहिल्याचं पुस्तकात लेखकानं वारंवार लिहिलेलं असलं तरी प्रत्यक्षात ही साधना कशी केली ह्याचा बोध पुस्तकातून मला झाला नाही.

सावरकरांचा प्रतिवाद, महात्मा गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानाचा समाचार वगैरे गोष्टी वाचायला आवडल्या. (सावरकरांनी त्यांचं उसनं नेलेलं पुस्तक परत केलं नाही हा त्यांच्यावरचा रागही व्यक्त केलेला आहे). मतप्रदर्शन प्रामाणिक असल्यामुळे आणि त्यामागे conviction असल्यामुळे असाही एक दृष्टिकोन म्हणून वाचनीय आहे.

श्री. पु. भागवत गौरव ग्रंथातला ग. रा. कामत ह्यांचा लेख सुंदर आहे. सुनीताबाई देशपांडे ह्यांना श्रीपुंनी लिहिलेली पत्रे हा या ग्रंथातला सर्वात चांगला भाग आहे व त्यामुळे ग्रंथ संग्राह्य झालेला आहे. ग्रंथात राम पटवर्धनांचा लेख हवा होता. डॉ. वसंत पाटणकर आणि प्रा. यास्मिन शेख यांच्या लेखांमध्ये (अपरिहार्यपणे?) पुनरावृत्ती आढळते. डॉ. पाटणकरांचं त्यांनी भेट दिलेलं त्यांचं स्वतःचं पुस्तकही सवडीनं वाचायचंच आहे. तो योग कधी येतो ते पाहू.

बऱ्याच दिवसांनी वाचलं तेव्हा हे फार वाईट आहे असं वाटलं नाही. पुन्हा असा प्रयत्न करण्याचाही मोह झाला. त्या काळात आपण एक offline ब्लॉग लिहीत होतो हे जाणवलं.

तंत्रज्ञान आणि गुणवत्ता : शैक्षणिक गुणवत्ता प्रश्नोत्तरे - 6

शैक्षणिक तंत्रज्ञानाशिवाय शैक्षणिक गुणवत्ता साध्य होणे अशक्य आहे का?

शैक्षणिक गुणवत्ता हा आता एक सांस्कृतिक विषय झालेला आहे. ज्या संस्कृतींमध्ये शैक्षणिक तंत्रज्ञान वापरले जाते त्या अधिक प्रगत मानल्या जात आहेत. प्रगतीची ही व्याख्या मान्य केली तर शैक्षणिक तंत्रज्ञान अनिवार्य ठरते. मात्र शैक्षणिक तंत्रज्ञान म्हणजे काय ह्याविषयी भिन्न मतप्रवाह आहेत. शैक्षणिक तंत्रज्ञानाच्या व्याख्या शैक्षणिक गुणवत्तेच्या संदर्भाने या सादरीकरणात केलेल्या आढळतील.

शैक्षणिक तंत्रज्ञानाचे तत्त्वज्ञान हा मोठा विषय आहे. सारांशाने असे म्हणता येईल की शिकणाऱ्यांना कल्पनांचा शोध घेण्यास आणि शिकवणाऱ्यांना अर्थ समजावून देण्यास मदत करणारे कोणतेही तंत्रज्ञान अशा शैक्षणिक हेतूंसाठी वापरले असता ते शैक्षणिक तंत्रज्ञान ठरेल. शैक्षणिक तंत्रज्ञानात वेगाने बदल होत आहेत. त्यामुळे ज्या समाजाला सुसंस्कृत ठरायचे असेल त्याने ते आत्मसात करणे आवश्यक आहे.

नवे तंत्रज्ञान शिकण्यातील उदासीनता मराठी माध्यमाच्या शिक्षकांना म्हणूनच उपयुक्त ठरणारी नाही. जर प्रतिष्ठा प्राप्त करून घ्यायची असेल तर आधुनिक तंत्रज्ञानाची कास धरण्याशिवाय तरणोपाय नाही हे त्यांनी शक्य तितक्या लवकर आपल्या पचनी पाडून घ्यावे हे बरे.

गुणवत्ता तंत्रज्ञानातून येत नाही. तंत्रज्ञानाचा वापर आपण कसा करतो त्यावर गुणवत्ता अवलंबून आहे. तंत्रज्ञानाच्या वापरातून प्रतिष्ठा मिळेल पण गुणवत्ता साध्य करण्यासाठी त्या वापरामध्ये कौशल्य, कल्पकता आणि विवेक असायला हवा.

यशस्वी तंत्रज्ञान म्हणजे गुणवत्ता साध्य करून देणारे तंत्रज्ञान असे समीकरण मांडता येईल का?

नाही. एखादे तंत्रज्ञान यशस्वी का होते आहे त्याचे कारण शोधून त्या कारणाचा कल्पक वापर हवा. भावनिक गरज म्हणून चॅटिंग लोकप्रिय/ यशस्वी झाले. म्हणूनच भविष्यातील शिक्षणासाठी भावनांच्या सामर्थ्याचा वापर करावा असे तज्ञांना वाटते.

योग्य मनोभूमिका : शैक्षणिक गुणवत्ता प्रश्नोत्तरे - 5

शैक्षणिक गुणवत्तेसाठी पूर्वअट कोणती आहे?

योग्य मनोभूमिका तयार होणे ही एकमेव पूर्वअट आहे. त्यामागील तर्कसंगती पुढीलप्रमाणे सांगता येईल :

• सुधारणेस वाव आहे हे सर्व संबंधितांना मान्य व्हायला हवे.
• सुधारणेसाठी बदलणे आवश्यक असते.
• बदलासाठी सर्व संबंधितांची मुख्यतः मानसिक तयारी हवी
• अभ्यासातून बदलाची दिशा स्पष्ट करून घ्यावी.
• बदलाच्या व्यवस्थापनासाठी प्रायोजक, लक्ष्य आणि कार्यकर्ते कोण हे नक्की करावे.

वरीलपैकी प्रत्येक मुद्याची विस्ताराने चर्चा करणारे बरेच संशोधनात्मक लिखाण उपलब्ध आहे.

शैक्षणिक बदलाची दिशा आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या दिशेने आहे का?

शैक्षणिक गुणवत्ता हे ध्येय आहे, तंत्रज्ञान हे ध्येय नव्हे, असे भान ठेवून काळाबरोबर राहण्यासाठी आवश्यक तितकाच तंत्रज्ञानाचा अंगीकार करावा. गुणवत्तेचे प्रश्न अमूकच तंत्रज्ञान वापरून सुटतील असे नाही. साधनसामग्रीचा वापर गुणवत्तावर्धनासाठी कसा करावा ह्याचा विचार प्रामुख्याने मुख्याध्यापकांनी आणि शिक्षकांनी करायचा आहे.

अध्ययनक्षेत्रात तंत्रज्ञानाची, विशेषतः इंटरनेटची मर्यादा स्पष्ट करणारे सादरीकरण येथे उपलब्ध आहे ते अवश्य पहावे. पूर्णतः इंटरनेटवर अवलंबून राहण्याऐवजी इंटरनेटच्या जोडीने संगणकाचा वापर सादरीकरणे तयार करण्यासाठी वापरणे हा सुवर्णमध्ये ठरू शकतो. शिक्षकाचे श्रम आणि विद्यार्थ्यांचा वेळ वाचणार असेल तर असे तंत्रज्ञान अवश्य वापरावे. इंटरनेटवर विनामूल्य वापरासाठी अध्ययनसाहित्य, चित्रे, आकृत्या, ऍनिमेशन्स, व्हिडिओज्‌ वगैरे मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध आहेत. (उदाहरणार्थ विकीमीडियावरील प्रतिमा) आपल्याला हवे ते शोधण्याचे कष्ट घेतले तर शिक्षकांना आकर्षक सादरीकरणे तयार करता येतील.